Handle with care! Oxfam België wil een zorgplicht voor bedrijven

Zorgen voor elkaar en onze planeet is cruciaal. Ook bedrijven kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een eerlijke en duurzame mondiale evolutie. Maar hoe zit het nu precies in het bedrijfsleven? Helaas zien we dat respect voor mensenrechten, arbeidsrechten en milieunormen niet altijd een topprioriteit blijkt te zijn. Om dit te bekomen hebben we een daadkrachtig beleid nodig … en een wet met tanden. Voordeel voor consumenten: je moet niet meer kiezen tussen producten die wel of niet nefast zijn voor de mensenrechten of het milieu. We hebben dus een zorgplichtwet nodig.

De voorbeelden van kwalijke gevolgen op mens en milieu door bedrijfsactiviteiten zijn helaas talrijk. De COVID-19 crisis zette het hele systeem ook nog eens goed in zijn onderbroek: het werd overduidelijk dat het gebrek aan regels in mondiale waardenketens het voorkomen en opvangen van een crisis benadeelt.

Wat is zorgplicht?

Het concept ‘zorgplicht’ is zeker niet nieuw. In het jargon ken je het misschien als HREDD,  ‘Human Rights and Environmental Due Diligence’. Al in 2011 onderschreven alle lidstaten unaniem de Verenigde Naties Richtlijnen voor Bedrijven en Mensenrechten die onder meer ‘due diligence’ en herstelmaatregelen voorschrijven. Tot vandaag vertaalden die lidstaten dit amper in bindende regels. In de plaats rekenden beleidsmakers 10 jaar lang op zelfregulering en vrijwillige initiatieven door bedrijven. De breed gedragen conclusie vandaag? Vrijwillige initiatieven schieten tekort. Ze moeten ondersteund worden door bindende maatregelen.

Een wet die bedrijven dwingt om de internationaal erkende mensenrechten, arbeidsrechten en milieunormen doorheen hun volledige waardenketens te respecteren. Anders gesteld, een zorgplichtwet verduidelijkt welke verantwoordelijkheden bedrijven hebben, en introduceert bindende regels over hoe ze dit in de praktijk moeten brengen. Een zorgplicht heeft twee pijlers.

  1. Zorgvuldigheidsplicht: bedrijven moeten de risico’s op mensenrechtenschendingen of milieuschade kennen en verhelpen.

  2. Herstelplicht: bedrijven moeten hun verantwoordelijkheid nemen wanneer hun voorzorgen onvoldoende blijken en er schendingen of schade voorvallen. Een zorgplicht betekent dat bedrijven aansprakelijk zijn voor wat gebeurt in hun waardenketen én bij hun dochterondernemingen. Slachtoffers van wangedrag door bedrijven krijgen zo toegang tot rechtspraak en herstel.

 

Zo zetten bedrijven zorgplicht om in de praktijk

Het exacte recept verschilt van bedrijf tot bedrijf, afhankelijk van hun grootte, middelen en invloed. Maar de basisingrediënten zijn overal dezelfde.

  1. Met zorgvuldigheid handelen betekent dat een bedrijf een procedure moet hebben die wanpraktijken doorheen hun keten, dus ook bij hun dochterbedrijven, in kaart brengt en inschat. Bedrijven moeten actie ondernemen om de negatieve impact op mensenrechten en milieu te stoppen, voorkomen of beperken. Hoe effectief die genomen maatregelen zijn moet nauwgezet opgevolgd worden.
  2. Wat als zich toch schendingen van mensenrechten en milieunormen voordoen? Dan moeten herstelmaatregelen voorhanden zijn. Als blijkt dat de bedrijfsactiviteiten onvermijdelijk schadelijk zijn, dan moeten ze gestaakt.
  3. Belangrijk: alles moet gepaard gaan met betekenisvolle consultatie van alle belanghebbenden, diegenen wiens rechten, omgeving en milieu betrokken zijn. Concreet zijn dit de werknemers, omringende gemeenschappen en de organisaties die hen vertegenwoordigen. Zij hebben waardevolle en cruciale inzichten over de ernst van de risico’s en hoe deze best kunnen aangepakt worden.
  4. Een zorgplicht moet een terugkerende oefening zijn binnen het bedrijf. Over het hele proces moeten bedrijven transparant, en toegankelijk rapporteren.

Zorgplichtwetgeving als een hefboom voor duurzaamheid

De coronacrisis legde genadeloos bloot hoe kwetsbaar de ongereguleerde globalisering ons maakt. Meer nog: onduurzame bedrijfspraktijken zijn mee de oorzaak van het ontstaan van pandemieën. In onze complexe mondiale waardenketens kunnen haperingen verregaande gevolgen hebben voor economieën wereldwijd. En wie vangt er doorgaans die klappen op? De meest kwetsbare arbeiders en producenten. Het moet en kan anders.

Om de crisissen van de toekomst te voorkomen of beter het hoofd te bieden, moeten mensenrechten en milieunormen primeren boven de economische belangen en de rechten van investeerders en bedrijven. Dat vraagt om duidelijke, bindende internationale en nationale regels en standaarden. Zo kunnen we ook tot een duurzaam en robuust economisch herstel komen.

De zorgplicht kan dat. Het geeft bedrijven duidelijkheid over hoe ze hun verantwoordelijkheden concreet vorm moeten geven en wat de gevolgen zijn wanneer ze daarin tekort schieten. Die duidelijkheid is ook belangrijk om aandeelhouders en investeerders te overtuigen van de noodzaak actie te ondernemen.

Voor bedrijven die nu al sterk inzetten op eerlijke en duurzame bedrijfsvoering zal het tevens een welgekomen verademing zijn! Het speelveld wordt gelijker. Fair play voor iedereen.

Anders gezegd: zorgplicht is een multifunctionele stok achter de deur.  Het is een hefboom om de hedendaagse bedrijfsvoering grondig te hertekenen. Dát is de inzet van een zorgplicht.

Wat je als consument niet ziet …

In onze campagne ‘Achter de Streepjescode’, leveren we overtuigend bewijs van de zware schendingen van mensenrechten, vrouwenrechten en arbeidsrechten in onze voedselketens. Die zijn nog steeds schering en inslag. De vrouwen en mannen die ons voedsel produceren verdienen geen leefbaar inkomen, werken in onaanvaardbare omstandigheden, vrezen ontslag bij zwangerschap, worden niet beschermd tegen of vergoed voor arbeidsongevallen.

In de cacaoketen, die Oxfam België extra goed kent, zijn kinderarbeid, onleefbare inkomens voor de boeren en grootschalige ontbossing een chronisch probleem. Ook in de textiel– en elektronicasector zijn zo’n flagrante schendingen goed gedocumenteerd. We kennen allemaal het drama dat zich voordeed in de textielfabriek van Rana Plaza in 2013. Anno 2020 voltrok zich opnieuw een ramp, zij het in slow motion: om hun eigen verliezen tijdens de coronapandemie te beperken, annuleerden verschillende Europese kledingmerken op het laatste moment de (vaak al geproduceerde) bestellingen, zonder te betalen. Miljoenen textielarbeidsters werden ontslagen zonder het achterstallig loon of de vergoedingen waar ze recht op hadden.

Conclusie?

Bedrijven doen te weinig om hun negatieve impact op mensenrechten en milieu te kennen, aan te pakken en te voorkomen. Meer nog: veel bedrijven boeken net extra winst door risico’s door te schuiven naar andere actoren in hun keten. De meer verantwoordelijke bedrijven, zij die de lat wel durven hoger te leggen, worden zwaar beconcurreerd.

Belgische bedrijven kunnen vroege vogels zijn!

Oxfam ijvert, samen met een brede coalitie van Belgische middenveldorganisaties, voor een Belgische zorgplichtwet. Dankzij zo’n wet kunnen we ervoor zorgen dat alle bedrijven gevestigd of actief in België, de zorgplicht moeten toepassen. Zo kunnen onze bedrijven bij de first movers binnen de EU horen.  In sommige van onze buurlanden zijn al hoopgevende regelgevingen in voege of in de maak. Frankrijk voerde in 2017 een zogeheten ‘waakzaamheidsplicht’ in. Nederland ontwikkelde in 2019 de ‘Child Labour Due Diligence’-wet. Ook Duitsland, Zwitserland en Finland overwegen bindende verplichtingen. België kan de vroege trein beter niet missen …

Rechts