Zorgplicht voor bedrijven: handelen met respect voor mensen en planeet
Zorgen voor elkaar, het klinkt wollig. Maar wanneer ‘zorgen voor’ te vrijblijvend is, dan kan het grondig fout lopen. Zo staan bij grote bedrijven en multinationals een fatsoenlijk loon en respect voor milieuwetten niet bovenaan het businessplan, integendeel. Dat blijkt uit het Inequality rapport van Oxfam. En zonder een economie die ten dienste staat van de mens en binnen de ecologische grenzen van de planeet functioneert, ziet onze toekomst er belabberd uit.
Bedrijven hebben een hoofdrol in de omslag naar een rechtvaardige economie. Een zorgplichtwetgeving kan ervoor zorgen dat mensenrechten, arbeidsrechten en milieunormen voortaan helemaal bovenaan de agenda van die bedrijven en merken prijken.
Wat is zorgplicht?
Zorgplicht gaat over de verantwoordelijkheid van bedrijven om wantoestanden in hun internationale waardeketens aan te pakken, te voorkomen en te herstellen. Onder wantoestanden verstaan wij: schending van internationaal erkende mensenrechten, van arbeidsrechten en overtreding van milieuwetten.
Nemen we een concreet voorbeeld waarvan je misschien al gehoord hebt: Rana Plaza. Toen het gebouw van Rana Plaza op 24 april 2013 instortte kwamen 1.134 mensen, voornamelijk vrouwen en ook kinderen, om het leven. Duizenden anderen raakten zwaargewond. Velen onder hen wachten tot op vandaag nog áltijd op een compensatie.
Een fundamenteel fout systeem
Het drama was een triestige metafoor. Het legde niet alleen bloot hoe verrot het gebouw in kwestie was, maar meteen ook hoe onwettig en wankel de fundamenten van het hele systeem in werkelijkheid zijn: van opzettelijk complexe bedrijfsstructuren waardoor merken hun verantwoordelijkheid kunnen ontlopen, over corrupte veiligheidsaudits tot uitbuiting en (seksueel) geweld op de werkvloer. De arbeid.st.ers die kleren fabriceren voor onder andere Zara, Benetton, H&M ... lopen op elk uur van elke dag risico en zijn bovendien schandalig onderbetaald; zij hebben geen leefbaar inkomen.
Is er sinds Rana Plaza al veel veranderd? Amper. Het bleef, tot 2024, bij vrijwillige initiatieven, pleisters op een gapende wonde: een charter werd ondertekend, nieuwe labels en capsulecollecties zoals een ‘Conscious line’ werden in het leven geroepen. Maar fundamenteel? Neen. Daar lijkt nu eindelijk verandering in te komen. Want het Rana Plaza-probleem beperkt zich niet tot de textielindustrie, het manifesteert zich in elke sector en waardeketen:
-
Bedrijven ontwikkelen hun activiteiten vaak in productielanden waar de kosten laag zijn en de regels minder streng.
-
Overheden in productielanden proberen op hun beurt investeerders te lokken met een weinig veeleisende regelgeving.
Zorgplicht wil die neerwaartse spiraal doorbeken.
Een goede zorgplichtwetgeving volgens Oxfam
Het exacte recept kan verschillen van bedrijf tot bedrijf, afhankelijk van hun grootte, middelen, invloed en de risico’s. Volgens Oxfam is een goede zorgplichtwet eentje die ...
- ... bedrijven verplicht tot om de mogelijke negatieve gevolgen op de rechten van mensen en het milieu doorheen hun ketens, dus ook bij dochterbedrijven en toeleveranciers, in kaart te brengen, te voorkomen, of te stoppen en te herstellen. Ook moeten ze dit monitoren en hierover rapporteren op regelmatige en consequente manier
- ... zorgt voor betekenisvolle consultatie van alle belanghebbenden door bedrijven, en dan vooral van mensen wiens rechten, omgeving en milieu op het spel staan. Zij hebben waardevolle en cruciale inzichten over de ernst van de risico’s en hoe deze best kunnen aangepakt worden
- ... verzekert dat bedrijven dat doen op een gendersensitieve manier, want de impact van bedrijfsactiviteiten is verschillend voor vrouwen en mannen
- ... garandeert dat mensen die het slachtoffer zijn van wangedrag door bedrijven hen aansprakelijk kunnen stellen voor een rechtbank, en hen een échte toegang tot rechtspraak biedt
- ... geldt voor alle bedrijven, met verplichtingen die in verhouding zijn tot hun grootte, invloed en risico's
- ... geldt voor alle sectoren - ook de financiële sector. Banken die investeren in fossiele energie of investeringsprojecten die mensenrechten schenden en de planeet vernietigen moeten verantwoordelijk gehouden worden.
Kortom: die alle bedrijven verantwoordelijk houdt voor hun impact op mensenrechten, het milieu en het klimaat, en een einde maakt aan de straffeloosheid van bedrijven
Zorgplicht x Oxfam: niet van gisteren
Voor Oxfam is zorgplicht geen nieuwtje. In de loop der jaren kaartten we het al op diverse manieren en op verschillende momenten aan, zoals in 2018 met onze campagne ‘Achter de Streepjescode’. We leverden met die campagne overtuigend bewijs van de zware schendingen van mensenrechten, vrouwenrechten en arbeidsrechten in onze voedselketens.
In de cacaoketen, die Oxfam België extragoed kent, zijn kinderarbeid, onleefbare inkomens voor de boer.inn.en en grootschalige ontbossing een chronisch probleem. De grote boosdoener? Armoede. Door de bedroevend lage lonen kunnen kinderen niet naar school en kiezen producenten voor onduurzame landbouwtechnieken die schadelijk zijn voor het klimaat. Multinationals, zoals de chocoladereuzen Mars en Mondeléz, spenderen dan weer miljoenen aan hun duurzaamheidsprojecten en lopen er volop mee te pronken. Wat ze nalaten te zeggen is dat ze miljarden verdienen aan de lage prijzen die ze dankzij hun monopoliepositie weten af te dwingen.
Nieuw onderzoek door Oxfam toont hoe de productie van bio-ethanol - een vast ingrediënt van alle brandstof voor transport in België - voor de lokale gemeenschappen in Brazilië en Peru gepaard gaat met landonteigeningen, minder toegang tot water, luchtverontreiniging, schendingen van arbeidsrechten, meer seksueel- en gendergeweld en gezondheidsproblemen.
Historische wetgeving in de maak, het traject
Het concept ‘zorgplicht’ is zeker niet nieuw. Al in 2011 onderschreven alle lidstaten unaniem de Verenigde Naties Richtlijnen voor Bedrijven en Mensenrechten die voorschrijven hoe bedrijven respect voor mensenrechten doorheen hun waardeketens moeten verzekeren. Meer dan 10 jaar lang rekenden beleidsmakers lang op zelfregulering en vrijwillige initiatieven door bedrijven om de richtlijnen in de praktijk te brengen.
De breed gedragen conclusie vandaag? Vrijwillige initiatieven schieten tekort. Ze moeten aangevuld worden met bindende regels.
Bovendien willen we een systeem dat future proof is.
Om de crisissen van de toekomst te voorkomen of beter het hoofd te bieden, is het van het fundamenteel belang dat mensenrechten en milieunormen boven de economische belangen van investeerders en bedrijven uit torenen. Wetgeving die dat uitspelt, is nodig op nationaal, Europees, en internationaal niveau, zodat de gelijkaardige regels gelden voor alle bedrijven ongeacht waar deze gevestigd zijn of opereren.
Een beknopt overzicht van een zorgplichtwet in wording:
2018
Oxfam België staat mee aan de wieg van een middenveldscoalitie met vakbonden, ngo’s, mensenrechten- en milieuorganisaties. Deze Belgische werkgroep ‘Corporate Accountability’ is een coalitie van een twintigtal Belgische maatschappelijke organisaties waaronder de twee ngo-koepels 11.11.11 en CNCD-11.11.11, de drie Belgische vakbonden (ACLVB-CGSLB, ACV-CSC, ABVV-FGTB), diverse ngo's en mensenrechten- en milieuorganisaties. Ze pleiten samen voor een effectieve zorgplichtwetgeving op internationaal, Europees en Belgisch niveau.
2020
We stellen een gezamenlijk memorandum voor waarin we de essentiële bouwstenen voor effectieve zorgplichtwetgeving uitspellen. Met verenigde krachten volgen we de beleidsprocessen op Belgisch, Europees en VN vlak op. Een gezamenlijke publiekscampagne ‘Made with respect’ zet in op het bouwen van draagvlak en het opdrijven van de druk op onze Belgische en Europese beleidsmakers. Tegelijk werken we ook over de grenzen heen. Om het Europese beleidsproces te beïnvloeden werken we samen met Oxfam-affiliates en gelijkgestemde organisaties in andere EU-lidstaten en met het Oxfam EU-bureau. Zo kunnen we informatie delen en gericht druk zetten op de lidstaten en beleidsmakers die aan zet zijn.
Maart 2021
Het Europees parlement komt met een voorstel van een blauwdruk voor EU-regels over zorgvuldigheidseisen voor bedrijven.
Februari 2022
De Europese Commissie, op initiatief van onze landgenoot en EU-commissaris voor Justitie Didier Reynders, doet een voorstel voor een nieuwe ‘richtlijn voor passende zorgvuldigheid inzake duurzaamheid voor bedrijven’. Hoewel het de verdienste heeft een openingszet te zijn in de strijd tegen straffeloosheid van bedrijven, laat het voorstel inhoudelijk veel steken vallen.
December 2022
De EU-landen raken het eens over hun standpunt voor deze nieuwe EU-wet. In hun tegenzet zwakten de ministers het voorstel van de Commissie verder af. Daarmee komt de bal bij het Europese Parlement te liggen.
Juni 2023
Het parlement komt tot een akkoord over haar kijk op deze wetgeving. Hoewel ze duidelijk meer ambitie op tafel legt, blijven enkele achterpoortjes open. De drie Europese instellingen onderhandelen kort na de zomer over de finale wettekst. Ze hebben een duidelijke deadline, want zonder overeenstemming begin 2024, wordt het mission impossible om nog iets op te leveren binnen deze legislatuur ...
December 2023
De EU-landen, het Europees Parlement en de Europese Commissie bereiken een gemeenschappelijk akkoord over de wet, waarbij financiers van fossiele brandstoffen en sectoren waar veel arbeidsuitbuiting voorkomt, worden ontzien. Het is een cruciale stap vooruit, maar ook een gemiste kans.
Februari 2024
Na een ongeziene demarche van Duitsland, gevolgd door Italië en Frankrijk, blokkeren EU-lidstaten het eerder onderhandelde wetsontwerp over zorgplicht voor bedrijven. Een brede coalitie van Belgische ngo’s en vakbonden is verontwaardigd over deze gang van zaken en roept lidstaten op om dringend met een constructiever houding aan de onderhandelingstafel te verschijnen. Mensenrechten en milieu kunnen immers niet langer wachten.
Maart 2024
Na twee jaar onderhandelen keuren de EU-lidstaten eindelijk een zorgplichtwet voor bedrijven goed! Een brede coalitie van Belgische ngo’s en vakbonden reageert opgelucht: de EU zet alsnog een belangrijke stap richting betere bescherming van mensenrechten en milieu. Tegelijkertijd is het middenveld zeer verontwaardigd en ongerust over het ondemocratische proces en de verregaande afzwakkingen van de tekst