De politieke impact van Oxfam in 2024 (4/4): de felbevochten en historische zorgplichtwet

Wat is zorgplicht?

Sarah Vaes: “Het vertrekpunt van zorgplicht is dat bedrijven de plicht hebben om internationaal erkende mensenrechten, arbeidsrechten en milieunormen te respecteren - niet alleen in hun eigen bedrijf, maar ook doorheen hun internationale waardeketens. Bedrijven ontwikkelen hun activiteiten vaak in landen waar de kosten laag zijn, en de regels minder streng. Overheden in die productielanden proberen op hun beurt investeerders te lokken met een weinig veeleisende regelgeving. Zorgplicht probeert die neerwaartse spiraal te doorbeken.

Zorgplicht, zoals wij die bepleiten, betekent dat bedrijven een systeem moeten hanteren waarmee ze mogelijke mensenrechtenschendingen of milieuschade in hun ketens kunnen opsporen. Ze dienen hun invloed en middelen te gebruiken om deze te voorkomen of verhelpen. Is er door hun toedoen een negatieve impact, dan moeten ze meewerken aan het herstel of de compensatie ervan. 

Veroorzaken ze in hun keten schendingen of schade, of dragen ze eraan bij, dan moeten slachtoffers de mogelijkheid krijgen om naar een rechtbank te stappen die het bedrijf aansprakelijk kan stellen. Het is dus niet voldoende om als bedrijf enkel te voldoen aan de lokale wetgeving in een productieland – zeker niet als die wetgeving duidelijk tekortschiet. Wil zorgplicht goed werken, dan is er nood aan enkele belangrijke ingrediënten zoals transparantie en inspraak. Bedrijven moeten open communiceren over hun waardeketens en de risico’s die ze proberen aan te pakken. Dat is niet evident, omdat bedrijven imagoschade vrezen. Toch is het belangrijk om te erkennen dat risicovrije ketens niet bestaan en dat we zonder communicatie geen complexe problemen kunnen aanpakken. Ook inspraak van de ketenactoren, en dan vooral zij wiens rechten en milieu mogelijk in gedrang komen, is cruciaal, omdat enkel zij echt kunnen aangeven welke problemen prioritair zijn en welke oplossingen kans op slagen hebben.” 

In maart 2024 keurt de EU-commissie een zorgplichtwet voor bedrijven goed. De wet is onder druk van de bedrijvenlobby sterk afgezwakt, maar het is niettemin een historische overwinning! Het was een proces van erg lange adem. Hoe verliep de aanloop tot een zorgplichtwet?

Sarah Vaes: “In het algemeen? Een rollercoaster, waar tot op vandaag (nvdr. maart 2025) geen einde aan lijkt te komen. We bekwamen in maart 2024 weliswaar een EU-zorgplichtwet en vandaag, amper een jaar later, staat die door allerlei geopolitieke shifts alweer op de helling.  

Zorgplicht ‘bestaat’ al sinds 2011, toen in de vorm van niet-bindende richtlijnen opgesteld door de VN. In 2017 keurde Frankrijk een eigen, nationale zorgplichtwet goed. Ook in andere lidstaten komen debatten op gang over bindende regels rond zorgplicht. In 2018 beslist Oxfam-in-België om op dit thema te werken; Oxfam-Wereldwinkels was hier een van de trekkers. Samen met andere Belgische middenveldsorganisaties en vakbonden vormden we een coalitie. Die zeer diverse groep is een van de succesfactoren van het hele proces.  

In eerste instantie ligt de focus op een nationale wet. Door in verschillende EU-lidstaten dergelijke processen aan te zwengelen, verhogen  middenveldsorganisaties de druk op de EU-commissie om ook een proces te lanceren om tot gezamenlijke regels te komen. Het is de Belgische commissaris voor Justitie, Didier Reynders, die dat proces in 2019 op gang trekt.  

In deze ‘aanloop’ hebben wij vooral ingezet op het bouwen van een gecoördineerde en geïnformeerde coalitie. Uit deze inspanningen vloeide het memorandum en de campagne ‘Made with respect’ . 11.11.11 en CNCD namen hier de rol op van trekker. Eens de bal aan het rollen ging op EU-niveau, viel het nationale beleidsproces stil, en organiseerden onze en andere nationale middenveldscoalities zich om mee aan de Europese wetgeving te sleutelen. De nationale coalities verenigde zich in een Europese coalitie: ECCJ (European Coalition for Corporate Justice). Elke nationale coalitie stuurt een vertegenwoordiger naar ECCJ. Voor de Belgische coalitie is dat Oxfam en CNCD-11.11.11.” 

Het balletje was aan het rollen. Hoe rolde het verder?

Sarah Vaes: “Het was altijd vooral een kwestie van dat balletje, in dit geval de boodschap, op de juiste plek te krijgen, via de juiste persoon én vooral op het juiste moment. Zo zit beleidsbeïnvloeding in elkaar. Zoveel partijen waren betrokken, hebben hun zeg gedaan, het was geen sinecure om het overzicht te houden en op het juiste moment – en daarmee bedoel ik: het juiste uur, er is weinig marge - te zijn met onze aanbevelingen. Timing is alles. Te vroeg en geen kat bekijkt ze. Te laat en het is … te laat. En dan is er ook de erg straffe bedrijfslobby die tegengas gaf. Hier wil ik ook nog eens het belang van de brede coalitie en – bijgevolg – het brede netwerk van informatie en uitwisseling onderstrepen. Het netwerk kreeg ons waar we moesten zijn, wanneer we er moesten zijn.  

Werken in coalities is heel krachtig. Elke groep, elke organisatie heeft zijn specialisatie en kijk op zorgplicht. De Schone Kleren campagne kent de textielsector op haar duimpje. Broederlijk Delen de wereld van mijnbouw en de specifieke rechten van inheemse volkeren. Oxfam (Wereldwinkels) zat er met haar kennis van handelsketens en fair trade. We konden terugvallen op een heel groot klankbord. Het was heel duidelijk waar de ‘no go’s’ zaten en waarom.  

Hoe zou je de rol van Oxfam in dit hele proces beschrijven?

Sarah Vaes: “Het zorgplichtdossier is een van de meest arbeidsintensieve EU-dossiers die wij al hebben zien passeren: 9 verschillende parlementaire commissies krijgen bevoegdheid en spreken zich uit, waarna het EU-parlement en de raad van EU-lidstaten elk hun voorstel op tafel legden, en de trilogen kunnen aanvangen. Het uiteindelijke resultaat, de zorgplichtwet van maart 2024, is de uitkomst van het harde werk van een goed geoliede machine, de Europese middenveldscoalitie. Hoewel lang en slopend was dit dossier ook een ervaring van empowerment: dankzij een goede organisatie, dankzij samenwerking en solidariteit over lidstaten heen, zijn we in staat om écht tegenwerk te bieden tegen een bedrijfslobby die haar uiterste best deed om het hele proces te doen ontsporen.

Oxfams rol was voornamelijk het perspectief van gender, fair trade en kleinschalige producenten toelichten en verdedigen. Onze expertise over stakeholderconsultatie was belangrijk. We stelden bepaalde zaken op scherp, zoals: hoe betrek je op een oprechte en effectieve manier de mensen wiens rechten in gevaar zijn én hoe zorg je ervoor dat bedrijven het overleg met die mensen ook plegen op een veilige manier. Als je weet hoeveel mensenrechtenactivisten er het afgelopen jaar vermoord zijn, dan weet je waarom dit zo belangrijk is. Een ander stokpaardje is het belang van gender-responsieve zorgplicht, want de negatieve impact van bedrijven is groter voor vrouwen en andere groepen in een positie van kwetsbaarheid. ”

In het onderhandelingsproces speelde Oxfam en de Belgische coalitie ook een speciale rol, omdat net in de finale fase België voorzitter was van de Raad. Daarom fungeerde wij, als Belgische organisaties, als spreekbuis en contact tussen de middenveldsorganisaties en de onderhandelaars.  

Oxfam zal samen met de coalitie de druk de komende tijd (voorjaar 2025) blijven opvoeren en staat opnieuw op de barricade voor de zorgplichtwet. Helaas was dit niet voorzien. Door geopolitieke verschuivingen wil de EU sleutelen aan de Green Deal en het Europese bedrijven gemakkelijker maken op concurrentieniveau. De nationale en Europese coalitie wordt daarom opnieuw geactiveerd en zelfs uitgebreid, want we zien dat de huidige beleidsplannen van de EU niet alleen een aanval zijn op de zorgplicht maar op verschillende Green Deal-instrumenten die de uitdagingen rond klimaat en mensenrechten moeten aanpakken.